Η Κούνεβα ως σύμβολο και πώς ο καθένας μας το βιώνει

Η κουβέντα που έχει στηθεί σε σε φυσικούς χώρους και μέσα δικτύωσης (όπως εδώ) για το ζήτημα της εκλογής της Κωνσταντίνας Κούνεβα στην Ευρωβουλή δείχνει ότι πλέον αντιλαμβανόμαστε τον άνθρωπο αυτό με έναν διττό τρόπο. Η διπλή της υπόσταση έγκειται στην παρουσία της ως φυσικό πρόσωπο αλλά και σε αυτό που αυτό το φυσικό πρόσωπο πλέον αναπαριστά.

Ποια είναι η Κούνεβα; Η προσωπική της ιστορία αναφέρεται σε μία γυναίκα με καταγωγή από τη Βουλγαρία που ήρθε στην Ελλάδα για το άρρωστο παιδί της. Δούλεψε ως καθαρίστρια και δέχθηκε δολοφονική επίθεση από -ακόμα- άγνωστους δράστες ως συνέπεια των συνδικαλιστικών της αγώνων στον εργασιακό της χώρο. Η επίθεση αυτή την έχει αφήσει τώρα με σοβαρού βαθμού αναπηρία. Η αναλυτική ιστορία της εδώ. 

Τι συμβολίζει η Κούνεβα; Η Κούνεβα είναι γυναίκα, είναι η μάνα που μόνη της παλεύει για το άρρωστο παιδί της, η Κούνεβα είναι η ξένη, είναι η μετανάστρια, η Κούνεβα είναι η εργάτης, είναι η εκπρόσωπος της κοινωνικής της τάξης, η Κούνεβα είναι όποιος παλεύει για την αξιοπρέπεια και την κοινωνική δικαιοσύνη, όποιος τιμωρείται απάνθρωπα όταν αποκαλύπτει το απάνθρωπο πρόσωπο αυτών που εκμεταλλεύονται τον άνθρωπο. Η Κούνεβα είναι κάθε ένα από τα παραπάνω ξεχωριστά και ταυτόχρονα όλα αυτά μαζί. Στο παραμορφωμένο της από το βιτριόλι πρόσωπο έχει χαραχτεί το σύμβολο της αξιοπρέπειας, της αλληλεγγύης και του αγώνα όλων των από τα κάτω των οποίων η φωνή υπάρχει αλλά δεν ακούγεται.   

Υπάρχουν συνεπώς δύο "Κούνεβες". Το υπαρκτό πρόσωπο με την συγκλονιστική προσωπική ιστορία και η Κούνεβα Σύμβολο. Ποια από τις δύο είχαν στο μυαλό τους όσοι πρότειναν την υποψηφιότητά της; Ποια από τις δύο θα εκπροσωπήσει τους Έλληνες στην Ευρωβουλή; Και ποια από τις δύο θα όφειλε να το κάνει; 

Το παρακάτω tweet θέτει στη πράξη αυτά τα ερωτήματα:

Θεωρώ ότι ο καθένας θα είναι σε θέση να δώσει μια απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα. Αυτό που θεωρώ περισσότερο ενδιαφέρον και από την απάντηση σε αυτά, είναι να κατανοήσω πώς καθένας από εμάς αντιλαμβάνεται τη συμβολοποίηση της Κούνεβα, και πώς αναλύει αυτή την εμπειρία.

Η δυνατότητα μας να συμβολοποιούμε έχει σαν βασικό χαρακτηριστικό το ότι επιτρέπουμε στο σύμβολο να αντιπροσωπεύει το πρόσωπο και την ίδια στιγμή το σύμβολο να εξακολουθεί ανεξάρτητο, διακριτό από αυτό διατηρώντας τα δικά του ποιοτικά χαρακτηριστικά. Δηλαδή, η συμβολοποίηση της Κούνεβα έχει νόημα όταν το σύμβολο Κούνεβα αντιπροσωπεύει το πρόσωπο Κούνεβα αλλά ταυτόχρονα μπορεί και να στέκει αυτόνομο από το πρόσωπο Κούνεβα διατηρώντας το δικά του χαρακτηριστικά. Για να έχει νόημα η συμβολοποίηση χρειάζεται συνεπώς η διακριτότητα. Και είναι ακριβώς αυτή η διακριτότητα που επιτρέπει στο σύμβολο να χρησιμοποιηθεί δημιουργικά για να απεικονίσει αξίες. Δεδομένης της συμβολοποίησης της Κούνεβα, είναι κρίσιμο για την κοινωνία να είναι στην πνευματική/συναισθηματική θέση να αντιληφθεί πως το σύμβολο Κούνεβα είναι διακριτό από το πρόσωπο Κούνεβα. Και να διαπιστώσει επιπλέον πως το σύμβολο Κούνεβα μπορεί να υπάρξει αυτόνομο, με τα δικά του ποιοτικά χαρακτηριστικά, χωρίς τη παρουσία του προσώπου Κούνεβα ως αναπαραστατικό του συμβόλου. 

Γιατί τη στιγμή που το σύμβολο και η αξία η οποία αυτό συμβολίζει παύουν να είναι διακριτές, η συμβολική του λειτουργία διαλύεται. Η διάλυση της συμβολικής λειτουργίας, παρουσία του προσώπου που αντιπροσωπεύεται στο σύμβολο, αποτελεί κάτι που στη ψυχική σφαίρα είναι επίπονο και εξοντωτικό. 

Σε συνάρτηση λοιπόν με το παραπάνω, ακολουθεί το εξής tweet: 

Σε αυτό το tweet υπάρχει λεπτή ειρωνεία, υποβόσκουσα πικρία και απογοήτευση. Ο συγγραφέας του δυσανασχετεί φανερά. Η διακριτότητα μεταξύ του συμβόλου Κούνεβα και του προσώπου Κούνεβα έχει εξαλειφτεί και η συνεπακόλουθη πρόσμειξη των δύο "Κούνεβα" προκαλεί τη δυσανεξία. 

Θα επιχειρήσω τώρα να το τραβήξω λίγο παραπέρα, αντλώντας στοιχεία από τις θεωρίες της Κλάιν και της Σίγκαλ και παίρνοντας έμπνευση από σκληροπυρηνικές περσόνες των ελληνικών μέσων δικτύωσης. Θα το κάνω για να καταλάβω τι είναι αυτό που οδηγεί μερικούς ανθρώπους στην ωμή βία και πώς η αδυναμία χειρισμού του συμβόλου, του συμβολισθέντος, και της σχέσης μεταξύ αυτών συνδέεται με τη βία αυτή.

Υπάρχουν λοιπόν περιπτώσεις όπου η διακριτότητα μεταξύ συμβόλου και προσώπου πάνω στο οποίο αναπαρίσταται η συμβολοποιημένη ιδέα όχι απλά εξαλείφεται αλλά σύμβολο και πρόσωπο εξισώνονται, ταυτίζονται, γίνονται ένα. Στις περιπτώσεις αυτές ο απαιτούμενος διανοητικός χώρος όπου το σύμβολο, το συμβολισθέν και η εμπειρία της συμβολοποίησης θα μπορούσαν να συνυπάρξουν είναι ανεπαρκής. Σε αυτόν τον ανεπαρκή χώρο, θα συνεχίζονται ανεξέλεγκτα πρώιμες αμυντικές δράσεις για την προστασία της ακεραιότητας του εγώ, όπως η σχάση ανάμεσα στο κακό έτερο και το καλό εγώ, η προβολή του κακού στον άλλο και η παντοδυναμική άρνηση των αρνητικών εμπειριών. Αυτού του είδους η αντίληψη της πραγματικότητας θα συνεχίσει να δονείται από τα συνεχή άγχη καταδιωκτικού χαρακτήρα. Μόνος τρόπος έτσι για να διατηρηθεί η ακεραιότητα του εγώ απέναντι σε αυτές τις τρομακτικές απειλές, μια σφοδρή επιθετικότητα, που σε αυτό το στάδιο μπορεί να είναι μόνο στοματικού τύπου.
Λίγο απλοϊκό, και ενδεχομένως επιπόλαιο. Ίσως όμως έτσι να εξηγούνται: 

Να τελειώνουμε με τον καρκίνο

Αυτό που έχουμε να χειριστούμε ως πολίτες, ως κοινωνία, ως λαός δεν είναι απλά η διαδικασία ανάθεσης της διακυβέρνησης ή η αλλαγή μιας εξουσιαστικής αρχής.

Πρέπει πρώτα να απαλλαγούμε απ' τον καρκίνο. 

Αυτό που καλούμαστε να διαχειριστούμε υπερβαίνει την ατομικότητά μας, ξεπερνά τον περιφραγμένο φαντασιακό μας προσωπικό χώρο, βρίσκεται πολύ πιο πέρα από την απλή αναστροφή της συλλογικής μας ξεφτίλας από τη χρόνια μικροδιαφθορά με τους πολιτικάντηδες εξουσιαστές μας.  

Αλλά πρέπει πρώτα να απαλλαγούμε απ' τον καρκίνο.

Η πτώση της κυβέρνησης μαριονέτας της τρόικας δεν αποτελεί τη λύση των προβλημάτων μας. Η πρώτη ημέρα μετά την πτώση θα είναι απλά μια επόμενη ημέρα. 

Αλλά πρέπει πρώτα να απαλλαγούμε απ' τον καρκίνο. 

Τα σοβαρά προβλήματά μας ως χώρα θα συνεχίσουν και θα διαρκέσουν, ακόμα και με μια θαυματουργά ικανή και αποτελεσματική νέα κυβέρνηση. 

Αλλά πρέπει πρώτα να απαλλαγούμε απ' τον καρκίνο. 

Γιατί ακριβώς υπόστρωμα των προβλημάτων μας είναι η ριζωμένη, η φρικτή κοινωνική παθογένειά μας.
Αλλά πρέπει πρώτα να απαλλαγούμε απ' τον καρκίνο.

Και είναι η τερατώδης εικόνα της κυβέρνησης των Μπαλτάκων, των Φαήλων, των Αδώνιδων των Βορίδηδων, του Μέγκα, του Αντέννα, του Σκάι, των Κασιδιάρηδων, των Μαρινάκηδων, των Μπέων, το τελικό στάδιο αυτής μας της παθογένειας. 

Αλλά πρέπει πρώτα να απαλλαγούμε απ' τον καρκίνο.

Η πτώση αυτής της κυβέρνησης δε θα αντιμετωπίσει τη παθογένειά μας. 

Αλλά πρέπει πρώτα να απαλλαγούμε απ' τον καρκίνο.

Χρειάζεται να τελειώνουμε με αυτούς τους ανθρώπους που έχουν οδηγήσει την κοινωνία στην καταστροφή, τη φυσική και την αξιακή εξόντωση.

Να απαλλαγούμε επιτέλους από τον καρκίνο. 

Εκλογές: ένα σύντομο διάλειμμα απ’ τη βία

...εν τω μεταξύ, οι μπαρόζοι της Ευρώπης, πίσω από τις πόρτες, σχεδιάζουν τα επόμενα βήματα επεξεργαζόμενοι τις επόμενες κυβερνητικές μαριονέτες.  Οι μεγαλοεργολάβοι, οι τραπεζίτες και οι κάθε λογής λουμπενοποιημένοι μεγαλοαστοί «τίγρεις» τρίβουν τα κοχίμπα τους φχαριστημένα, αυνανιζόμενοι στη σκέψη των στρέμματων των αιγιαλών που τους προσγράφονται. Στον κοινωνικό αντίποδα αυτών, νεοεισερχόμενοι λουμπενοποιημένοι νεοναζί ξυρίζουν τα κεφάλια τους, σφιχτοδένουν τις μπότες τους και ακονίζουν τα μαχαίρια. Την ίδια στιγμή εκατοντάδες οπλισμένοι πραίτορες του κράτους πιάνουν τα πόστα τους σε κάθε γωνιά του κέντρου της Αθήνας σε μια ακόμα βάρδια υφέρπουσας βίας και ακαθόριστης απειλής. Σε αυτό το διάλειμμα της σύντομης ελπιδοφορίας, κάποιες χιλιάδες τσεκάρουν φθηνά εισιτήρια στην σελίδα της Ryanair για ένα αεροδρόμιο του Λονδίνου, και μερικοί κλείνουν ένα χωρίς επιστροφή βλέποντας τους μικροαστούς γονείς τους να κλαψουρίζουν αιωρούμενοι στο τι απέμεινε να ψηφίσουν, εκπνέοντας ταυτόχρονα ανακουφισμένοι που η τράπεζα δεν τους έχει πάρει ακόμα το πατρικό. Σε αυτό το διάστημα επικείμενης προοπτικής, τα μέσα θα συνεχίζουν να χειραγωγούν και οι δημοσκόποι να δημαγωγούν, ανανεώνοντας στα πάνελ τους ευπροσήγορους παναγιώταρους, ξεπλένοντας απόλυτους βενιζέλους και επιχειρηματολογώντας εμπνεόμενοι από την ρινική ευφράδεια των αδώνιδων. Κάποιοι δε θα πειστούν μιας και στο διάλειμμα αυτό των εκλογών θα τους έχει κοπεί το ρεύμα και δε θα βλέπουν τηλεόραση. Την ίδια ώρα ένας θα εξαναγκάζεται να βγει από το χειρουργείο καθώς τα χαρτιά των λογιστών του υπουργείου της υγείας θα δείχνουν πως δεν δικαιούται επέμβασης. Είναι ο ίδιος που είχε σφίξει νωρίτερα το χέρι ενός εθελοντή κάποιου κοινωνικού ιατρείου που του πρόσφερε το φάρμακο και είχε φιλήσει το χέρι του παπά για μια σακούλα σούπα στα σκαλιά της ενορίας. Σε αυτό το διάλειμμα δημοκρατικής ανάσας, μερικοί ακόμα δένουν τη θηλιά που θα τους πνίξει την επομένη, και κάποιοι άλλοι αποφασίζουν από ποια γέφυρα θα πηδήξουν γράφοντας το αποχαιρετιστήριο γράμμα στην οικογένειά τους. Στο μεταξύ, εκατοντάδες μετανάστες χωρίς χαρτιά και πολιτική υπόσταση θα εξακολουθούν να σαπίζουν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, χωρίς δικαιώματα, χωρίς φωνή και χωρίς δικαιοσύνη και μερικοί ακόμα που αυτή τη στιγμή δραπετεύουν από τη βία της Συρίας, της Σομαλίας και του Αφγανιστάν αναμένεται να πνιγούν στα νερά του καταγάλανου Αιγαίου....

Γι' αυτό λοιπόν, Εκλογές! Αυτό το απαραίτητο διάλειμμα ώστε απρόσκοπτα να ντύσουμε τη συνενοχή με τη δημοκρατία που της αξίζει. 

Εικόνα: Francis Bacon: Three Studies for Portrait of Lucian Freud – 1965

Τι μας είπε στη πραγματικότητα με το κλάμα του ο Μπούκουρας;

Άκουσα πολύ προσεκτικά το περιεχόμενο της ομιλίας του νεοναζί Μπούκουρα στη βουλή. Και το διάβασα απομαγνητοφωνημένο λίγο αργότερα, απογυμνωμένο από τη θλιβερή εικόνα που τον συνόδευσε. Και είδα και ξαναείδα τον Μπούκουρα να μιλάει, παρατηρώντας προσεκτικά το ύφος του, τη γλώσσα του σώματός του, το συναισθηματικό φορτίο που απελευθέρωσε τόσο στο υποκειμενικό του επίπεδο όσο και αντικειμενικά στο επίπεδο της παρατήρησης, και πρόσεξα το πώς δόμησε τη σκέψη του μέσα στο συγκεκριμένο συναισθηματικό φορτίο. Αναφέρομαι βεβαίως στο πεντάλεπτο προσωπικό του «ξέσπασμα» που προκάλεσε αίσθηση, και όχι στο κείμενο το συνταγμένο από τους δικηγόρους του για τις καραμπίνες. 

Επί ένα πεντάλεπτο ο Μπούκουρας απευθύνθηκε στους ακροατές του με μια συναισθηματική καταιγίδα, συνοδευόμενη από δάκρυα, λυγμούς και αναφιλητά. Με φωνή δυνατή, χρωματισμένη, τονισμένη σε σημεία της ομιλίας του, εμφατική σε λέξεις κλειδιά (για τον ίδιο και τους ακροατές του) όπως τα «παιδιά», η «φυλακή», τα «ψυχοφάρμακα». Και με το ανεπαίσθητο ψεύδισμά της. Κατά στιγμές, σκούπιζε τα υγρά μάτια του με τη σφιγμένη γροθιά, φέρνοντας στο νου το μικρό παιδί μετά από ένα γερό κλάμα. 

Στη  φόρμα της σκέψης του κυρίαρχος ήταν ο αυθορμητισμός, η άμεση απόκριση στα ερεθίσματα που δεχόταν από τους βουλευτές. Εξέφρασε μια αλληλουχία σκέψεων και παραθέσεων που τη στιγμή της συναισθηματικής κορύφωσης της παρουσίας του στο βήμα ακουγόταν ταχεία και ασύνδετη χωρίς ωστόσο να ξεφεύγει από τα όρια του φυσιολογικού. 

Από άποψη περιεχομένου, ο εκτός κειμένου αυθόρμητος λόγος του, έβριθε αναφορών στη νεανική ηλικία, την ταπεινή καταγωγή, την οικογένεια, τη πατρίδα. Προέβη σε αποκαλύψεις για τη ψυχική του υγεία αναφερόμενος στη χρήση αντικαταθλιπτικής και αγχολυτικής αγωγής, και με μια παραδοξότητα  επικαλέστηκε την εμπειρία του και τις επιρροές του απ' το πασόκ και τον Ανδρέα Παπανδρέου (!). 

Η ομιλία ολοκληρώθηκε απότομα με τον Μπούκουρα να αποκρίνεται σε ένα κατ’ αυτόν χλευαστικό σχόλιο ενός βουλευτή και με μια τελική επίκληση στη συνείδηση των ακροατών. (Όλη η ομιλία εδώ). 

Χωρίς αμφιβολία, η σκηνή υπήρξε έντονα δραματική. Και το «δράμα» καθώς φαίνεται αποτελεί τη λέξη κλειδί. 

Διότι ακριβώς  ό,τι ο Μπούκουρας εξέφρασε στο βήμα της βουλής, όταν αποπειράθηκε την εκτός κειμένου επικοινωνία με τους ακροατές του, δεν ήταν τίποτα άλλο πέραν από τη δραματοποίηση ενός φτωχού στο βάθος του συναισθήματος. Το κλάμα του μπορώ μόνο να το κατανοήσω ως απότοκο της συγκεκριμένης και δεδομένης ψυχικής του κατάστασης από την επιστροφή του, μετά από μήνες απομόνωσης, σε ένα υποκειμενικό κέντρο της προσοχής στο οποίο δεν κατάφερε να υπερνικήσει το συσσωρευμένο συναισθηματικό φορτίο που ήταν έτοιμο να ξεχυθεί. Αλλά δυστυχώς γι’ αυτόν  τα δάκρυά του στερούνται πραγματικού συναισθήματος. Η επίθεση συναισθηματισμού που έκανε είναι κενή. Οι λυγμοί του είναι πρόσκαιροι, παροδικοί, οπορτουνιστικοί. Το κλάμα του ρηχό και το συγκινησιακό φορτίο επιφανειακό. Το γεγονός ότι η συναισθηματική του έκφραση επί της ουσίας δεν άγγιξε κανέναν μας ή απλά απορρίφθηκε ως γελοία οφείλεται σε ένα βαθμό και σε αυτή τη διάσταση μεταξύ της έντασης της συναισθητικής παράστασης και της πραγματικής έντασης του συναισθήματός του. 

Αν ξεγελάστηκαν τα μάτια μας, δε ξεγελιέται η ψυχή μας. 

Και οπωσδήποτε ούτε η λογική μας. 

Και δεν ξεγελιέται η λογική μας γιατί το περιεχόμενο του λόγου του Μπούκουρα στη βουλή, εκτός αρχικού και προγραμματισμένου κειμένου όπως ο ίδιος δήλωσε, δείχνει ακριβώς ότι ο χρόνος της απομόνωσης, του εγκλεισμού, της αποστέρησης της ελευθερίας δεν στάθηκε ικανός για μια ουσιαστική επικοινωνία με τον εαυτό, για μια αυτοκριτική στις επιλογές και τις απόψεις του, για έναν ειλικρινή αναστοχασμό σε όσα έχει κάνει και όσα του έχουν συμβεί μέχρι τώρα. Με τον λόγο του ο Μπούκουρας έδειξε ότι όλος αυτός ο χρόνος της προφυλάκισης ήταν στη πραγματικότητα κατειλημμένος από ένα κενό συναισθηματισμό ο οποίος αρνήθηκε αυτό που θα μπορούσε έστω και λίγο να τον ξανακάνει από το νεοναζί στέλεχος της εγκληματικής συμμορίας της χρυσής αβγής ξανά άνθρωπο. Και αναφέρομαι στη μεταμέλεια. 

Ούτε ένα "συγγνώμη" δεν είχε η ομιλία του Μπούκουρα στη βουλή. Ούτε ένα "έσφαλα", ούτε ένα "παιδιά γράψτε λάθος". Τίποτα. Αντ' αυτού, ρωτούσε και ξαναρωτούσε τι είχε κάνει, σε τι έσφαλε, αναρωτιόταν γιατί ήταν φυλακισμένος, τι θα έλεγε στα παιδιά του. Στα παιδιά του. Έδειξε ότι δεν βρισκόταν ουδεμία στιγμή σε οποιαδήποτε επαφή με τη πραγματικότητα. Με το τι έχει συμβεί και το τι συμβαίνει. Με το πού βρισκόταν ενεργά αναμεμειγμένος. Λες και ο οιστριονικός του συναισθηματισμός τον έχει εξωθήσει στην απόλυτη άρνηση. Ή, ακόμα χειρότερα, λες και ανταποκρίνεται με τον καλύτερο/χειρότερο τρόπο στη γενικότερη απο-ευαισθητοποίηση μιας ολόκληρης κοινωνίας στη φρίκη. 

Καμιά μεταμέλεια, καμιά ενσυναίσθηση, καμιά εμ-πάθεια για τα θύματά του, ούτε ένα ίχνος κατανόησης, πρόσδεσης στα γεγονότα.
Αντίθετα, με το χέρι του έτριψε τα δακρυσμένα του μάτια και ρούφηξε τη μύτη του, ενθυμίζοντας σε όλους ότι όπως τα παιδάκια, έτσι και αυτός, δεν έχει ευθύνη. Κάποιος άλλος φταίει για ότι έχει συμβεί. Κάποιος άλλος φταίει για ό,τι εκείνος έχει κάνει. Εκείνος τυχαία εκλέχτηκε με τη χρυσή αβγή. Ο φούρναρης από τη Κόρινθο που έτσι απλά ξύπνησε βουλευτής. Συκοφαντώντας την ταπεινή του καταγωγή έδειξε τι σημαίνει ένας φασίστας να κρατά στα χέρια του εξουσία και να συντρίβεται από αυτή. Είναι θλιβερή αυτή η αδυναμία ανάληψης της οποιαδήποτε ευθύνης, ακόμα και αυτής μιας αξιόποινης δράσης. Και ακόμα χειρότερη η από βήματος παλινδρόμηση σε μια κατάσταση που απαιτεί από τους υπολοίπους την δικαιολόγηση, τη κατανόηση, τη λύπηση.

Και όμως, υπήρξαν κάποιοι άνθρωποι που ανταποκρίθηκαν στη παλινδρόμηση αυτή. Συγκεκριμένοι βουλευτές τού πρόσφεραν το χάδι, επιβεβαιώνοντας τη παλινδρόμηση, βρεφοποιώντας τον ολοκληρωτικά και φτύνοντας εντελώς μια καταπατημένη αξιοπρέπεια. Και το χειρότερο, προσφέροντας με τη ψήφο τους για τη μη άρση της ασυλίας μια άφεση αμαρτιών για λόγους φθηνού, ρηχού συναισθηματισμού. Είναι δείγμα και αυτό αυτών των προσωπικοτήτων.

Και μιας και μιλάμε για προσωπικότητες, κλήθηκε επιτέλους και ο Μπούκουρας να σταθεί απέναντι στη ψυχοπάθεια του συνεοναζί Κασιδιάρη. Γιατί αυτός και το σινάφι του ήταν όσοι τον χλεύαζαν όλη αυτή την ώρα που εκείνος πλημμύριζε συναισθηματικά την ολομέλεια με τον λόγο του. Και ένιωσε από πρώτο χέρι τη σημαίνει βία, τι σημαίνει μίσος, τι σημαίνει έλλειψη οίκτου και συναισθήματος για τον άλλο, τι σημαίνει νεοναζιστική ψυχοπάθεια.

Ο Μπούκουρας είναι άξιο μέλος της ναζιστικής συμμορίας. Δειλός, απατεωνίσκος, διαταραγμένος και κατώτερος των προσδοκιών. Του αξίζει απόλυτα η περιφρόνηση της κοινωνίας. 

Για επίλογο, μια σύντομη επιστροφή στη γλυκύτητα. Για όλους τους μπούκουρες αυτού του κόσμου, μια φωτογραφία. Είναι εκείνη η στιγμή που συμπυκνώνει την αξιοπρέπεια, τον αυτοσεβασμό, την συγκρότηση του εαυτού και την πίστη στα ιδανικά. Το χαμόγελο μπρος την καταδίκη.