Jean Fabre: μερικές σκέψεις με αφορμή την ανοιχτή επιστολή του

Διάβασα με ενδιαφέρον την επιστολή του περιβόητου Γιαν Φαμπρ προς έναν αριθμό Ελλήνων συναδέλφων του που αντιτέθηκαν στις προθέσεις του ως διορισμένος curator του φεστιβάλ Αθηνών. (Ολόκληρη εδώ). Στο μεγαλύτερο μέρος της, η επιστολή απευθύνεται στους επικριτές του αλλά ταυτόχρονα και στους εργοδότες και χρηματοδότες του, τους φορολογούμενους του ελληνικού κράτους δηλαδή και προφανώς ανάμεσα σε αυτούς και εμένα. Σε αυτήν, εξηγεί το σκεπτικό του και το σχεδιασμό που είχε στο νου. Και λογοδοτεί. Δημόσια. Κάτι που γενικά είναι σπάνιο εκεί κάτω στη Δανιμαρκία του Νότου. Και το κάνει με σαφήνεια και σε απλή γλώσσα. Χωρίς περιαυτολόγηση και αυτοαναφορικότητα, χωρίς να βρίσκει καταφύγιο αυτοπροστασίας στην πορεία του ή την έξωθεν μαρτυρία της καλλιτεχνικής του αξίας. Και χωρίς να αποδίδει ευθύνες σε εξώτερους για την σε τελική ανάλυση αποτυχημένη του παρουσία στην Ελλάδα.

Εντυπωσιάζει περισσότερο όμως η εναρκτήρια και καταληκτική παράγραφος της επιστολής. Εκεί απευθύνεται άμεσα στους επικριτές του και χρησιμοποιεί ύφος σαφώς διαφοροποιημένο. Εκεί κυριαρχεί η νουθεσία, το πατρονάρισμα και ο διδακτισμός. Αυτός είναι ο τρόπος που ο Φαμπρ απευθύνεται στους Έλληνες συναδέλφους του, τοποθετώντας τον εαυτό του στην ανώτερη πλευρά μιας κάποιας ιεραρχικής κλίμακας μεταξύ τους. Συγκεκριμένα, τους γράφει:

»Γιατί δεν είχατε την ευπρέπεια να μας απευθύνετε απευθείας τον λόγο, να μας καλέσετε στη συνάντησή σας, να μας προκαλέσετε με τα ερωτήματα, τις ανησυχίες, τα παράπονά σας; Γιατί δεν μας στείλατε καν την επιστολή; Γιατί επιλέξατε να ενεργήσετε ανώνυμα; Γιατί απορρίπτετε κάθε μορφή σοβαρού διαλόγου και αντιπαράθεσης; Είμαστε βαθιά απογοητευμένοι με τον αποκλεισμό μας από αυτόν (ή οποιονδήποτε άλλο) διάλογο. Πάνω από όλα, όμως, μας σοκάρει ο χαρακτηρισμός 'Persona Non Grata'. Ελπίζουμε ότι κανένας καλλιτέχνης, πουθενά στον κόσμο, δεν θα χαρακτηριστεί ποτέ 'Persona Non Grata'. Αυτή η δήλωση εναντίον οποιουδήποτε καλλιτέχνη είναι επικίνδυνη και αντιδραστική - και πλήττει την τέχνη στον ίδιο της τον πυρήνα.

.........

Μη φέρνετε τους εαυτούς σας στην ταπεινωτική θέση να ζητάτε από μένα αυτό που ισχυρίζεστε ότι ανήκει σε εσάς. Αντί να επιτίθεστε εναντίον ενός ξένου φιλοξενούμενου που κλήθηκε να επιμεληθεί το Φεστιβάλ σας, σκεφτείτε διεξοδικά ποιο είναι το μακρόπνοο όραμά σας για τον ελληνικό πολιτισμό και την πολιτιστική πολιτική. Κάθε θέση χρειάζεται μια αντίθεση. Αξιοποιήστε την για θετικές δράσεις και φυγή προς τα εμπρός. Ανοίξατε τα στόματά σας σχετικά με τον διορισμό και το επιμελητικό μου πρόγραμμα, τα ανοίξατε δυνατά, με πάθος και όλοι μαζί. Κρατήστε τα ανοιχτά: ας είναι αυτή η αρχή και όχι το τέλος. Αλλά μην ξεχάσετε να ανοίξετε επίσης τα αυτιά και τα μάτια σας».

Πρόκειται για μια ταπεινωτική για τους Έλληνες καλλιτέχνες οριοθέτησή τους. Μια προσβλητική επιβολή ορίων τόσο στο ύφος όσο και στο περιεχόμενο των διαμαρτυριών τους. Που συνάδει με τη γενικότερη στάση του Φαμπρ που κατηγορήθηκε για καλλιτεχνικό αποικιοκρατισμό, αλαζονεία και έναν γεροντίστικο ελιτισμό απέναντι στην εγχώρια σκηνή. Ωστόσο, ο λόγος του ζεματάει: "Μη φέρνετε τους εαυτούς σας στην ταπεινωτική θέση να ζητάτε από μένα αυτό που ισχυρίζεστε ότι ανήκει σε εσάς". Τι εννοεί; Γιατί όταν απευθύνεται αποκλειστικά σε αυτούς αλλάζει το ύφος του; Γιατί αντιμετωπίζει τους πολίτες ως πολίτες και τους καλλιτέχνες ωσάν να είναι άσχετοι, απαίδευτοι, ανώριμοι και εν τέλει ανήλικοι; Έχει να κάνει αποκλειστικά με την αλαζονεία του; τον βορειοευρωπαϊκό του εστετισμό;

Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν αφορά τον Φαμπρ. Η παρουσία του Φαμπρ τελειώνει με τη διατύπωση του ερωτήματος. Η κριτική στο πρόσωπό του για τα πεπραγμένα του στους δύο μήνες στο τιμόνι του φεστιβάλ, όσο βασισμένη και είναι, δεν μπορεί να έχει σχέση με την ουσία του ερωτήματος που θέτει.
Ο Φαμπρ, ως καλλιτέχνης έχει την υποχρέωση της πνευματικής σύνθεσης, της δημιουργίας ορμώμενος από το πλαίσιο που τον περιβάλλει. Και αυτό κάνει. Μορφοποιεί το ζήτημα και το παραθέτει, επιστρέφοντάς το προς ανάλυση σε αυτούς που τους αφορά: Στους Έλληνες καλλιτέχνες και τη συλλογική τους αντίληψη για τον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό. Η μορφή που τους το επιστρέφει εμπεδώνει την ουσία του. Αναδεικνύει τα χαρακτηριστικά του σε όλο τους το μεγαλείο: Αυτονόητο δικαίωμα, εσωστρέφεια, αυτοαναφορικότητα. Διαλεκτική δυσχέρεια, αυτολογοκρισία, οπορτουνισμός. Απεμπόληση της ατομικής ευθύνης και εμμονή σε πεδίο ευθύνης που βρίσκεται σε κάποιον εξώτερο πέρα από τους ίδιους χώρο. Και όλα αυτά σε ένα πλαίσιο εθνοπατριωτικής αντίληψης της τέχνης, δικαιωματικής ταύτισης με τον κρατικό μηχανισμό και συμπόρευσης με μια αντιδραστική συντηρητική πολιτική ελίτ. Η κοινωνία που τους θρέφει, ανύπαρκτη. Οι πρωτόγνωρες νέες δομές εντός αυτής, η αλληλεγγύη και η αυθόρμητη αλληλοπροσφορά, για τη τέχνη τους είναι απλά ζήτημα του περιθωρίου. Έξι ολόκληρα χρόνια τώρα ανθρωπιστική κρίση και εξαθλίωση, βία και καταστολή. Οι ευάλωτοι εξευτελίζονται και ταπεινώνονται. Οι χριστιανοί μισαλλόδοξοι συκοφαντούν. Οι κυβερνώντες εκχυδάισαν την ελπίδα και η παλιά ελίτ εξακολουθεί να ζέχνει τον γνωστό της υπόνομο. Και εν μέσω αυτών, ο καλπάζων ναζισμός, η απώλεια της αυτονομίας της κοινωνίας, το όνειδος της ευρωπαϊκής ένωσης. O πόλεμος, η προσφυγική καταστροφή. Για τους συνομιλητές του Φαμπρ και επικριτές του σχεδόν τίποτα από αυτά όμως δεν υπάρχει. Έξι και περισσότερα χρόνια σχεδόν τίποτα δεν υπήρξε ποτέ. 

Και να που τώρα κάποιος, ένας ξένος, άθελά του τους ξεσκεπάζει. Με ύφος που ίσως είναι το μόνο που μπορούν να κατανοήσουν και σε πλαίσιο που ίσως είναι το μόνο κατάλληλο για να συλλογιστούν. Με τη στάση του ο Φαμπρ τούς είδε σαν φτωχούς ζητιάνους. Και αυτοί του άπλωσαν το χέρι και εκείνος τούς γρονθοκόπησε αντί να τούς πετάξει το ψίχουλο. Από αυτούς εξαρτάται αν θα αντιδράσουν και πώς από εδώ και πέρα θα πορευτούν. Μαζί με αυτούς και ο νεοελληνικός πολιτισμός που συμπορεύεται μαζί τους. Γιατί κατά τ' άλλα, ο Φαμπρ -ευτυχώς για τον ίδιο και τους Έλληνες τηλεθεατές- μας τελείωσε. Δεν θα ξανασχοληθεί ποτέ μαζί μας. Μας αφήνει και αυτός στη μοναξιά μας, στην εσωστρέφειά μας, στη συλλογική μας τραγωδία. Και δεν θα ακούσει να τον μνημονεύουν ειρωνικά για τα παλλόμενα τσουτσούνια του αυτοί που θα έχουν τους Κασιδιάρηδες να τους μιλούν από τους ηλεκτρονικούς τους δέκτες.